Pojawiające się często pojęcie martyrologii do dzisiaj nie ma jednej, głównej definicji. Samo słowo martyrologia wywodzi się z greki i łaciny i oznacza świadka jakiegoś wydarzenia, męczennika, cierpiącego człowieka. w języku angielskim znaczenie tego terminu utożsamia się z męczeństwem oraz świadectwem naocznych tragedii. Ten wyraz sam w sobie posiada głębokie przesłanie związane z walką o prawdę, sprawiedliwość, wolność narodu, męczeństwo, przelaną krew, pot i łzy. Termin ściśle związany z obozami, więzieniami, miejscami kaźni oraz terenami zbiorowych rozstrzeliwań. To wyraz hołdu dla poległych, torturowanych, walczących, uciemiężanych i nieludzko traktowanych przez okupantów. Pamiętanie i upamiętnianie. Martyrologia Warszawy to świadectwo bohaterstwa. Nasza stolica jest szczególnym miejscem o charakterze martyrologicznym.

 Miejsca opisane w niniejszym artykule są dowodem na to, że wszystkie wspomnienia pisane i niepisane są aktualne po dzień dzisiejszy i powinny być pamiętane oraz przekazywane następnym pokoleniom. Treść materiału porusza kontekst martyrologii ze szczególnym zwróceniem uwagi jej początków w Polsce oraz miejsc, które były naznaczone śmiercią poległych – głównie więźniów Pawiaka. To również fragment historii stolicy oraz przesłanie kierowane do ludzi w każdym wieku mieszkających nie tylko w Polsce, ale także poza jej granicami. Miejsce, które jest opisywane to Muzeum Więzienia Pawiak oraz dzisiaj już symboliczne miejsca, tablice, obeliski warszawskie upamiętniające rozstrzelanych osadzonych na Pawiaku w czasie II wojny światowej.

W stolicy mamy dużo więcej placówek muzealnych upamiętniających historię, martyrologię warszawską. To m.in. Muzeum Powstania Warszawskiego, Muzeum Żołnierzy Wyklętych i Więźniów Politycznych PRL, Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN, Pomnik Bohaterów Getta Warszawskiego[1] oraz wiele innych obiektów mających wymiar symboliczny obejmujących fragmenty murów, kamienic. To miejsca szczególne w pamięci martyrologii warszawskiej i jej mieszkańców. Patrząc przez pryzmat dzisiejszych czasów można dzisiaj poczuć oddech lat 40 i 50 XX wieku, ponieważ tak naprawdę Warszawa na każdym kroku przenosi nas do tamtych dni poprzez swoją historię, martyrologię. Hasło czasów wojennych „Pawiak Pomścimy” było nie tylko przesłaniem dla ludzi, przetrzymywanych, torturowanych i zabijanych, ale także wyrażało jedność z osobami broniącymi swojej Ojczyzny, rodziny, czy przekonań, a dla okupanta ostrzeżeniem. Pamięć o tamtych trudnych czasach powinna być przestrogą dla ludzi żyjących w świecie konsumpcyjnym, nieznającym realiów wojennych. Spotkania z więźniami Pawiaka oraz Powstańcami Warszawskimi uzmysłowiają, że dla nich najważniejsza jest pamięć, wtedy ich cierpienie i śmierć przyjaciół ma sens. We współczesnym świecie najbardziej wymownym hasłem jest „Cześć ich pamięci”.

Martyrologia narodu polskiego sięga XVIII w. Jednak, aby trafniej ocenić początki polskiego zniewolenia przez obce siły należy się cofnąć do roku 1732. Wtedy powstał zalążek koalicji antypolskiej wieńczący podpisaniem w Wiedniu traktatu tzw. trzech czarnych orłów[2]. w następstwie polityki sąsiednich mocarstw, niezgodnych i błędnych decyzji na 123 lata wymazano państwo polskie z map Europy. Narzucone zniewolenie powodowało liczne patriotyczne zrywy niepodległościowe tj. Powstanie Listopadowe (1830-1831), Powstanie Krakowskie (1846), Powstanie Styczniowe (1863-1864), po i wojnę światową i odzyskanie suwerenności 11.11.1918 roku. Lata 1914 – 1918 oraz 1939 – 1945 przyniosły największy w dziejach ludzkości obraz tragedii oraz męczeństwa narodu. To największy akt terroru i eksterminacji wobec drugiego, wolnego człowieka. Wszystkie obozy, miejsca przesłuchań, łagry, oflagi, miejsca masowych mordów trwale zapisały się w historii państwa polskiego. Do dziś funkcjonuje błędna nomenklatura mówiąca o polskich obozach koncentracyjnych oraz polskich obozach zagłady. Niemcy (III Rzesza) oraz Rosja (ZSRR) odpowiadają za tą historię i to na ich barkach spoczywa martyrologia narodu polskiego. Nie było takiego kraju w Europie, który przeżyłby podobną tragedię. Społeczeństwa innych państw, nawet tych sąsiadujących z Polską do tej pory nie zauważają nawet różnicy pomiędzy obecnością niemiecką na terenie innego państwa, (co się w czasie wojny często zdarzało) a okupacją, jaka była faktycznie na terytorium Polski[3]. Istnieje potrzeba ciągłego przypominania i uświadamiania, gdyż historia w źródłach zagranicznych często mija się z prawdą albo nie chce zmieniać przyjętych przekonań.

Z powodu masowych egzekucji warszawskich zachowały się liczne miejsca upamiętniające tragiczne wydarzenia z przeszłości stolicy[4]. To okrutna zbrodnia dokonana na ludzkości w głównej mierze przez Służby Bezpieczeństwa Reichsführera SS, niemiecką Policję Bezpieczeństwa – dystrykt warszawski. Obiekty martyrologiczne utrwalają w Nas pamięć o ludziach, którzy zostali zabici walcząc w obronie Ojczyzny.

Obiekt, który opiszę w materiale to dzisiejsze Muzeum Więzienia Pawiak. w 1829 roku powstał dzięki projektowi autorstwa Henryka Marconiego. w tym okresie Królestwo Polskie z Warszawą na czele było pod zaborem rosyjskim. Praktycznie od początku istnienia areszt na Pawiaku był ośrodkiem przetrzymywania działaczy politycznych i to się nie zmieniło do okresu II wojny światowej. Więźniami Pawiaka byli ludzie różnego pokroju, nie tylko członkowie tajnych stowarzyszeń niepodległościowych, również harcerze, dezerterzy, oficerowie, jeńcy, sami Rosjanie czy Niemcy. Wspomnienia i archiwum dokumentalne z czasów II wojny światowej są licznie opracowane i bardzo dobrze zachowane[5].

Fot 1. Pawiak dawniej i dziś. (http://www.warszawa1939.pl/obiekt/dzielna-24; dostęp 26.07.2020; zdjęcie własne)

Wykres 1. Dynamika osób odwiedzających Muzeum Więzienia Pawiak (źródło: badania własne)

Wykres 2. Procentowy udział zwiedzających Muzeum Więzienia Pawiak (źródło: badania własne)

Z roku na rok liczba odwiedzających Muzeum Więzienia Pawiak wzrasta. Dzieje się tak, bo instrumenty marketingu zachęcające do wizyty w tego typu placówkach działają na coraz szerszą skalę, dbamy o historię zarówno w Polsce jak i na świecie. Wydarzenia okolicznościowe powodują, że wizyta w placówce muzealnej nie sprowadza się tylko do oglądania eksponatów, ale również do wysłuchania wspomnień świadków wojennych wydarzeń, rozmów z byłymi więźniami i ich rodzinami. To również dawka edukacyjna dostarczana przez historyków i archeologów zajmujących się wspomnianym okresem. Imprezy okolicznościowe tj. Noc Muzeów, Dni Pamięci Pawiaka, cykliczne spotkania czy święta kalendarzowe (np. Święto Wojska Polskiego) cieszą się coraz większym zainteresowaniem. w placówce funkcjonuje Klub byłych Więźniów Politycznych Pawiaka, w każdy ostatni czwartek miesiąca można porozmawiać z kombatantami pamiętającymi czasy II wojny światowej włącznie z pobytem w więzieniu. Muzeum jest symbolem pamięci i już od ponad 50 lat organizuje spotkania przybliżające szczególnie młodym ludziom przygnębiające i tragiczne w swoich okowach losu - czasy[6]. Oprócz tego prowadzone są lekcje muzealne oraz rokrocznie zwiedzanie podczas Nocy Muzeów. Obiekt oferuje również zwiedzanie z przewodnikiem, udostępnia wydarzenia przyciągające coraz to nowych i młodszych turystów. Dodatkowo prowadzony jest portal społecznościowy, dzięki któremu na bieżąco aktualizuje się i udostępnia wydarzenia z dawnych czasów (szczególnie wątki związane z II wojną światową) oraz archiwalne informacje[7]. Muzeum Więzienia Pawiak posiada w swoich archiwach wiele wspomnień, relacji powojennych mieszkańców Warszawy. Jednym z nich jest opis budynku Pawiaka uczestnika mszy z 1947 roku odbytej na ruinach dawnego aresztu. Oto fragment: „Na wierzchołku tej sterty stał wbity między gruz krzyż, obok polowy ołtarz. Wokół na gruzach stały tłumy ludzi modlące się za dusze cierpiących, skatowanych bliskich[8]”. Wysadzony budynek pod koniec II wojny nie został całkowicie zniszczony, zachowały się jedynie fragmenty obiektu. Tak w popłochu hitlerowcy niszczyli ślady zbrodni. Podobnie postąpiono m.in. z obozem zagłady, pracy w Treblince, w którym po dzień dzisiejszy zachowały się fundamenty ulokowanych obiektów nazistowskich funkcjonujących w latach 1941-1944.

Kolejny budynek powiązany z Muzeum Więzienia Pawiak to Mauzoleum Walki i Męczeństwa. Wybudowano go w latach 1925 – 1930. Ówcześnie mieściło się tam ministerstwo wraz z archiwalnymi materiałami. Przebudowane przez hitlerowców zamieniło się w sale przesłuchań z czterema celami zbiorowymi. Dochodziło tam do krwawych przesłuchań na osobach walczących o niepodległość Polski. Zachowały się relacje świadków ukazujące zbrodniczą działalność III Rzeszy. Oto wspomnienia Felicjana Lotha, działacza OWZJ[9], który w swoim pamiętniku napisał: „ Zdarzały się złamania kości długich, pęknięcia czaszki, krwiaki okolic nerek (…), urazy i systematyczne bicia powodowały śmierć od zadanych ciosów”[10]. Funkcjonariusze hitlerowskiej policji bezpieczeństwa (Sipo) funkcjonujący jako wydział Gestapo, kontrwywiad i służby bezpieczeństwa Schutzstaffel. Te organizacje w głównej mierze były odpowiedzialne za przebieg przesłuchań oraz uzyskiwanie informacji. Ich nieludzkie metody do dzisiaj są niezrozumiałe i budzą kontrowersje. Trudno wyjaśnić, co kierowało oprawcami, którzy w tak bestialski sposób rozprawiali się z osadzonymi.

Podczas Powstania Warszawskiego obiekt był punktem rozdzielczym przetrzymywanej przez nazistów ludności Warszawy. Ogromna ilość cywilów została tam zamordowana i spalona, niektórzy więźniowie stanowili osłonę przed bojownikami warszawskimi. Inni byli transportowani do obozów przejściowych i koncentracyjnych. Po zakończeniu II wojny światowej przy udziale mieszkańców utworzono w 1952 roku Mauzoleum. Zrekonstruowano pomieszczenia - cztery cele, korytarze, dziesięć izolatek oraz pokój, w którym odbywały się krwawe przesłuchania[11].

Fot 2. Mauzoleum Walki i Męczeństwa. (zdjęcia własne)

W Warszawie można zwiedzać wymienione placówki dokumentujące martyrologię warszawską okresu II wojny światowej. Oprócz tego liczne tablice, pomniki obecne w stolicy upamiętniają rozstrzelanych, powieszonych więźniów Pawiaka. Niektóre na pewno znamy lub kojarzymy, o niektórych możemy się dopiero dowiedzieć. Takim miejscem jest tablica pamiątkowa oraz autentyczna szubienica przy ul. Mszczonowskiej 12 na warszawskiej Woli. Tam powieszono 10 więźniów Pawiaka w odwecie za akcję wysadzenia torów kolejowych.

Fot 3. Wolskie miejsce martyrologiczne przy ul. Mszczonowskiej 12. (zdjęcia własne)

W warszawskiej dzielnicy Praga –Północ, między blokami zlokalizowana jest tablica symbolizująca 10 ofiar – więźniów Pawiaka straconych przez powieszenie w ramach publicznych egzekucji hitlerowskich z 1942 r.

Fot 4. Tablica upamiętniająca powieszonych więźniów Pawiaka znajdująca się przy ul. Toruńskej – róg ul. Piotra Wysockiego (zdjęcie własne).

To nie jedyne miejsce, w którym życie stracili więźniowie Pawiaka. Oprócz przejazdu kolejowo-drogowego przy ul. Mszczonowskiej osadzeni zostali powieszeni na szubienicach nieopodal wagonowni na Szczęśliwcach; obok dworca kolejowego w Rembertowie czy nieopodal torów kolejki dojazdowej w Markach.

 

Fot 5. Miejsce masowegomordu w Markach nieopodal torów kolejowych. Tam zginęli m.in. więźniowie Pawiaka. (zdjęcie własne)

Zginęło wówczas 50 osób w wyżej wymienionych miejscach. Te publiczne egzekucje wywołały wśród ludności warszawskiej wielkie poruszenie, była to pierwsza taka kaźń dokonana w 1942 roku przez Sicherheispolizei[12] w okupowanej Warszawie i niestety nie ostatnia… Przy ul. Solidarności 84 dokonano kolejnych zbiorowych mordów odstraszających ludność od zrywów wolnościowych i akcji sabotażowych. w lutym 1944 r. powieszono 27 osadzonych z Pawiaka na balkonach spalonych domów kamienic przy ul. Leszno 52 i 54. Wszystkie akcje, których celem było publiczne wieszanie niewinnych ludzi miały charakter psychologiczny, a pretekstem propagandowym hitlerowskich egzekucji były wcześniejsze pojedyncze ataki na niemieckich mundurowych.

 

 

 

17.XI.1943 r. w odwecie za zranienie niemieckich wojskowych rozstrzelano w ulicznych egzekucjach 80 osadzonych z Pawiaka w tym 20 stracono przy Alejach Jerozolimskich na nasypie kolejowym w okolicy dworca Warszawa – Zachodnia na terenie Warszawy[13]

Fot 6. Obelisk granitowy na postumencie upamiętniające poległych więźniów na Pawiaku. (zdjęcie własne)

 

Fot 7. Tablica wmurowana w dawny budynek Rzeźni Miejskiej zlokalizowana przy ul. Kępnej na warszawskiej Pradze – Północ. w 1943 roku zamordowano tam 60 więźniów Pawiaka. (zdjęcie własne)

Fot 8. 24 listopada 1943 r. hitlerowcy w publicznej egzekucji rozstrzelali 10 więźniów Pawiaka przy ul. Radzymińskiej obok wiaduktu kolejowego. Obecnie znajduje się tu upamiętniający obelisk. (zdjęcia własne)

W Wawrze znajduje się jedna z tablic mieszcząca się naprzeciw adresu Kajki 39. w lesie położonym naprzeciw skrzyżowania ulic VIII Poprzecznej i Królewskiej (obecnie ul. Michała Kajki 39) w dniu 29 kwietnia 1942 roku rozstrzelano 12 więźniów przywiezionych z aresztu usytuowanego w okolicach warszawskiego. Według źródeł nie byli to jednak prawdopodobnie więźniowie Pawiaka. Hitlerowcy dokonali rozstrzelania w odwecie za zabicie lub zranienie w dniu 26 lutego 1942 roku kilku niemieckich policjantów przeprowadzających aresztowania przy ul. VIII Poprzecznej w Aninie. Obecnie tablica jest zaniedbana i mało widoczna.

Fot 9. Tablica upamiętniająca rozstrzelanych więźniów z nieistniejącego już aresztu przy ul. Daniłowiczowskiej 7 w Warszawie. ( zdjęcia własne)

W dniu 10.02.1955 r. hitlerowcy rozstrzelali ok. 140 więźniów Pawiaka w odwecie za zabójstwo Franza Kutschery[14]. Obecnie stoi w tym miejscu tablica, fragment muru przypominające o tamtych wydarzeniach.

 

Fot 10. Tablica umieszczona na murze przyzakonnym upamiętniająca rozstrzelanych więźniów Pawiaka przy ul. Barskiej 4. (zdjęcia własne)

 

Miejsca egzekucji osadzonych na Pawiaku znajdują się również poza Warszawą, m.in. w Palmirach, w Magdalence, Łazach, w Skierniewicach przy zbiegu ulicy Rawskiej i Mszczonowskiej. Tam w zbiorowej egzekucji życie straciło 20 więźniów politycznych przetrzymywanych na Pawiaku. Kolejnych 20 zginęło w okolicach Nieborowa w nieznanych okolicznościach. w miejscowości Falenty, a dokładnie w miejscowym pałacu parę lat temu odkryto piwnice z czasów powojennych oraz cele, w których przetrzymywano więźniów Pawiaka. Ok. 500 m od obiektu, w parku znajduje się pamiątkowy obelisk upamiętniający rozstrzelanych Polaków. To miejsce martyrologiczne, w którym nie dość, że więziono to również zbiorowo mordowano. Poniżej fotografie przybliżające miejsca. Szacuje się, że tam życie straciło ponad 100 osób.

Fot 11. Cele w podziemiach Pałacu w Falentach – obecnie. (zdjęcia własne)

Fot 12 . Pomnik symbolizujący zbrodnię na przywiezionych więźniach Pawiaka i okolicznych mieszkańców. (zdjęcia własne)

 

Należy też wspomnieć i o tym, że na przestrzeni II wojny światowej oraz po jej zakończeniu okupanci budowali pomniki oprawcom. Przykładem był obelisk Wernera Von Fritscha[15] , który odsłonięty po jego śmierci został zburzony przez powstańców. Istniał też pomnik „czerwonego kata”[16] zdemontowany po upływie czasów komunistycznych. To niektóre pomniki, które stały do momentu wyzwolenia się spod realnej władzy komunistycznej, a wcześniej hitlerowskiej i sowieckiej. Obecnie dbamy o prawdę i o prawidłowy przekaz historyczny Polaków i Polski. Jednakże lata, w których byliśmy uciemiężani i traktowani jak niewolnicy we własnym kraju, rzutuje na współczesny proces wyjaśniania i pogodzenia się z winą poprzednich pokoleń. Do dnia dzisiejszego szukamy osób, które straciły życie w masowych egzekucjach oraz ludzi podziemia niepodległościowego, którzy jeszcze po wojnie byli krzywdzeni i ginęli w niejasnych okolicznościach. Ci niezłomni musieli czekać wiele lat, abyśmy mogli odkryć ich szczątki i poznać prawdę. Nie jest możliwe, aby wszystkie osoby, które straciły życie w czasach największych zbrodni zostały odnalezione.

Do dzisiaj wielu zbrodniarzy wojennych niemieckich, rosyjskich i innych nacji nie zostało osądzonych. Nadal pozostają tajemnicą pobudki, jakie kierowały zbrodniarzami podczas wojny. Zapytany o to Jurgen Stroop tuż przed egzekucją w 1952 roku, nie odniósł się do tego tematu, nie miał wyrzutów sumienia z ludobójstwa dokonanego m.in. na Żydach, a na temat Hitlera, jego osoby i całej otoczki nazistowskiej nigdy się nie wypowiedział[17]. Heinz Reinefarth[18] podczas powojennych wypowiedzi twierdził, że zamierzał przeszkodzić w zbiorowej eksterminacji ludności warszawskiej, a wielkim czynem, o jakim wypowiadał się ze wzruszeniem, było ocalenie pomnika Fryderyka Chopina wraz z jego sercem[19]. Ciekawostką jest również, fakt, iż każdy z sądzonych zbrodniarzy niemieckich po wojnie albo do końca swoich dni był człowiekiem Hitlera albo nie wypowiadał się na jego temat. Co gorsza żaden z nich nie został osądzony za zbrodnie wojenne dokonane na ludności warszawskiej. Do dzisiaj społeczeństwo polskie nie może doczekać się zadośćuczynienia za straty moralne i materialne. Największym wrogiem jest w tym przypadku czas, jaki minął od wydarzeń na ziemiach polskich w okresie II wojny światowej. o martyrologii warszawskiej powinny dbać nie tylko pokolenia Polaków, ale również nacje innych krajów. Chociażby sam Pawiak był przecież ośrodkiem przetrzymywań ludzi różnych narodów.

Na terenie Warszawy jest wiele tablic upamiętniających śmierć poległych podczas masowych egzekucji. Jednym z głównych autorem i wykonawcą monumentów był Karol Tchorek[20]. Chciał on upamiętnić miejsca walk i męczeństwa Polaków w Warszawie dokonane podczas II wojny światowej. Szacuje się, że jest ich ponad 150, jest to liczba umowna a tego typu rzeźb jest o wiele więcej. w przybliżeniu na Bielanach - 3, Mokotowie - 24, Ochocie - 11, Pradze – Południe - 1, Pradze Północ - 3, w Rembertowie - 1, w Śródmieściu -57, na Targówku - 7, na Ursynowie - 2, Wawer -2, Wesoła -1, Wilanów- 4, Włochy- 1, Wilanów - 42, Żoliborz - 6.

W Warszawie mamy dużo szlaków turystycznych. Uzależnione są one w głównej mierze od ofert danego biura lub przewodnika. Ich programy zwiedzania są różnorodne i nie ma jednolitego szlaku opisującego identyczne miejsca do zobaczenia. Ogólnopolskim projektem jest Szlak Niepodległości, który jest niejako przewodnikiem turystycznym upamiętniającym miejsca, w których ginęli Polacy. Obejmuje wykaz miejsc zapomnianych i mało znanych. w Warszawie ochroną pamięci objęte jest miejsce egzekucji w tzw. Szwedzkich Górach. w stolicy można się przejść m.in. Traktem Pamięci Męczeństwa i Walki Żydów.

Na Mazowszu zaś jest to Szlak Bitwy Warszawskiej 1920 roku. Przebiega przez stołeczną Warszawę, na której przedpolu toczyły się walki, miejsca pamięci oraz najważniejsze pola bitew (m.in. Ossów, Radzymin, twierdzę Modlin, Nasielsk, Zakroczym, Płock, Borkowo, Serock, Wyszków, Mińsk Mazowiecki i Sulejówek)[21]. w dzisiejszych czasach prawie każde muzeum posiada własną stronę internetową na bieżąco aktualizowaną. Jeśli chodzi o warszawskie muzea martyrologiczne informacje są udostępniane przez social media, rozpowszechniane za pomocą artykułów i książek. Muzeum Niepodległości prowadzi główną stronę internetową a jej filiami są Muzeum Więzienia Pawiak, Mauzoleum Walki i Męczeństwa, X Pawilon Cytadeli Warszawskiej. Można tam znaleźć bazę informacji odnoszących się do istnienia i historii danego muzeum oraz bieżących wydarzeń. Oprócz tego na warszawskich stronach internetowych można znaleźć informacje o miejscach męczeństwa Żydów różnych narodowości oraz wykaz miejsc już nieistniejących, ale odgrywających w czasie II wojny światowej rolę obszarów, terenów masowych egzekucji, obozów, więzień, miejsc pamięci. Natomiast brakuje nowych, ciekawszych form prezentowania wiedzy i ekspozycji. Zdaniem Katarzyny Wojtaszek „takie placówki powinny promować się reklamą przez sztukę i edukację”. To trudne zadanie, ponieważ ciężko zmienić i wykształcić innowacyjną formę przekazu tak, aby nie naruszyć historii[22].To poświęcenie w imię wolności, wyznawanych wartości, wiary i obrony dziedzictwa narodowego jest dzisiaj źródłem wspomnień, których można posłuchać, przeczytać, a niektóre miejsca zobaczyć. Dlatego warto o tym pisać i przekazywać kolejnym pokoleniom, bo to one będą mogły korzystać z tej wiedzy i dzięki temu pamięć o martyrologii Warszawy może przetrwać w kolejnych latach. Bo pokolenie ludzi, którzy pamiętają te tragiczne wydarzenia wymiera, a z pewnością chcieliby, aby pamięć o ich losach, walce i patriotyzmie nigdy nie umarła. Dlatego też proponowane formy wizyt m.in. przez zwiedzanie indywidualne, grupowe istotnie wpływa na świadomość historyczną zwłaszcza u młodzieży, wobec tego szkoły chętnie organizują wycieczki edukacyjne do placówek muzealnych. Jest to niezwykle ważny punkt w kształtowaniu osobowości młodego człowieka. Jednakże odwiedzanie takich miejsc jest uzależnione często od lokalizacji oraz ograniczeń oświatowych wynikających ze zbyt obszernej podstawy programowej. Tak naprawdę uczniowie odwiedzają zaledwie kilka placówek w przeciągu całej edukacji szkolnej.

 

 

Bibliografia:

1. Berbeka J., Martyrology Tourism : Polish Perspective, Wyd. Proksenia, Kraków, 2013.
2. Berbeka J., Turystyka martyrologiczna na przykładzie więzienia Auschwitz – Birkenau, Wyd. Proksenia, Kraków, 2012.
3. Domańska R., Pawiak – kaźń i heroizm, Wyd. Książka i Wiedza, Warszawa, 1988,
4. Gałęzowski M., Rosalak. M., Stańczyk T., Włoczyk P., Zychowicz P., Hekatomba Polaków, Wyd. Orle Pióro Sp.z o.o., Warszawa, 2016.
5. Gierczyńska J., Ślady Pamięci, 50 lat Muzeum Więzienia Pawiak, Wyd. Muzeum Niepodległości, Warszawa, 2016.
6. Lipecki K., Miejsca martyrologii na ziemiach polskich, [w:] Turystyka martyrologiczna na przykładzie więzienia Auschwitz – Birkenau, red. J. Berbeka, Wyd. Proksenia, Kraków, 2012.

 Loth F., Byłem lekarzem na Pawiaku, Wyd. Czytelnik, Warszawa, 1968.

8. Moczarski K.,, Rozmowy z Katem, Wyd. Znak Horyzont, Kraków, 2018.
9. Sala J., Pojęcie i cechy szczególne turystyki martyrologicznej, [w:] Turystyka martyrologiczna na przykładzie więzienia Auschwitz – Birkenau, red. J. Berbeka, Wyd. Proksenia, Kraków, 2012.
10. Sennerteg N., Kat Warszawy, Wyd. Wołoszański, Warszawa, 2009.
11. Wojtaszek K., Czy muzea martyrologiczne potrzebują marketingu?, Wyd. Zarządzanie w Kulturze, 2016
12. Załęczny J., Pawiak od powstania więzienia do wybuchu II wojny światowej. Zarys problemów badawczych, Wyd. Niepodległość i Pamięć, nr 4 (52), 2015

 

Strony internetowe:

 

1. https://dulag121.pl
2. https://dzieje.pl
3. http://muzeum-niepodleglosci.pl
4. http://www.urzadochota.waw.pl
5. https://www.facebook.com/muzeumpawiak

 

 

[1] J.Berbeka, K.Lipecki, J. Sala, Turystyka martyrologiczna na przykładzie więzienia Auschwitz – Birkenau, Wyd. Proksenia, Kraków,2012, s. 47

[2] Tajny układ rosyjsko-austriacko-pruski dotyczący sukcesji tronu polskiego po śmierci elekcyjnego króla Polski Augusta II Mocnego.

[3] M. Gałęzowski, M. Rosalak, T. Stańczyk, P. Włoczyk, P. Zychowicz, Hekatomba Polaków, Wyd. Orle Pióro Sp.z o.o., Warszawa, 2016. s. 23

[4] J. Berbeka, Turystyka martyrologiczna na przykładzie więzienia Auschwitz – Birkenau, Wyd. Proksenia, Kraków, 2012, s. 9

[5] J. Załęczny, Pawiak od powstania więzienia do wybuchu II wojny światowej. Zarys problemów badawczych,, Wyd. Niepodległość i Pamięć, nr 4 (52), 2015, s. 10

[6]  http://muzeum-niepodleglosci.pl; dostęp 02.04.2020

[7]  https://www.facebook.com/muzeumpawiak; dostęp 17.09.2019

[8]  J. Gierczyńska , Ślady Pamięci, 50 lat Muzeum Więzienia Pawiak, Wyd. Muzeum Niepodległości, Warszawa, 2016, s.107,109,127

[9] Organizacja Wojskowa Związek Jaszczurczy

[10] F. Loth, Byłem lekarzem na Pawiaku, Wyd. Czytelnik, Warszawa, 1968.

[11] http://muzeum-niepodleglosci.pl/mauzoleum/ mauzoleum-walki-i-meczenstwa; dostęp 22.08.2019

[12] Tajna policja bezpieczeństwa funkcjonujaca, jako komórki Gestapo i Kripo na terenie Warszawy.

[13] http://www.urzadochota.waw.pl

[14] Zbrodniarz nazistowski, dowódca SS i Policji na terenie okupowanej przez Niemcy Warszawy w czasie II wojny światowej.

[15] Generał Wehrmachtu, szef naczelnego dowództwa wojsk lądowych w latach 1935-1938.

[16] Pochodzący z Polski twórca sowieckiego aparatu terroru, zbrodniarz.

[17]K. Moczarski, Rozmowy z Katem, Wyd. Znak Horyzont, Kraków, 2018, s. 394

[18] Zbrodniarz hitlerowski, odpowiedzialny za liczne zbrodnie wojenne, popełnione przez wojska niemieckie m.in. podczas tłumienia powstania warszawskiego.

[19] N. Sennerteg, Kat Warszawy, Wyd. Wołoszański, Warszawa, 2009, s. 291

[20] Polski rzeźbiarz, autor tablic martyrologicznych w Warszawie.

[21] https://dzieje.pl/ksiazki/szlaki-historyczne-w-polsce-podroze-wybrane; dostęp 24.01.2020

[22] K. Wojtaszek, Czy muzea martyrologiczne potrzebują marketingu?, Wyd. Zarządzanie w Kulturze, 2016, s. 35,46